بنام خدا
روزهای خیام
دختر عزیزم،
مدتی است که با اصرار از من می خواهی راجع به پدربزرگت سخن بگویم بهتر دیدم که به جای سخنان پراکنده چند خطی برایت بنویسم. گرچه قصد دارم زندگی نامه اورا در کتابی بیاورم.اما با توجه به اصرار زیادت بخشی از زندگی اورا که بیشتر مد نظر توست برایت جداگانه بنویسم.
سارای عزیز،
وقتی دفتر خاطراتم را ورق می زنم، هیچ دوره ای را از روزهای خیام دوستتر نمی دارم. روزگاری که در کنار استاد، دوش به دوش هم کمر همت به کشف ناشناخته های جهان آفرینش و زیبایی های خلقت می پرداختیم. در آن روز ها ما هر دو، سری پر شور و حرصی ناتمام برای دانستن داشتیم. ما همراه دو فرزندمان آرزو و امید ده سال از بهترین سالهای عمرمان را علی رغم دوری از دوستان در سیاره آ-2250 و یا همان خیام گذراندیم.
ده سال از زندگی مشترکمان می گذشت، با سفینه جستجوگر 10 که مخصوص سفر های طولانی فضایی بود در میان استقبال ناکاتا ، ریاست مرکز تحقیقاتی خیام و عده ای از کارکنان آن بر سطح خیام فرود آمدیم. این نام را اولین کسانی که پا به این سیاره گزارده بودند به مرکز تحقیقات فضایی پیشنهاد دادند که با استقبال آنان روبرو گردید. همان طور که خودت می دانی پدربزرگت، استاد احمدی یکی از دانشمندان برجسته عرصه "فناوری زیست فضا" در زمان خود بود. با توجه به دانش و سابقه کاری او ریاست 10 ساله مرکز بر عهده او گذاشته شده تا سیاره را برای سکونت دائمی آماده کند. پس از ورود به سیاره بطور موقت در خانه استاد ناکاتا بهترین زیست شناس فضا در عصر حاضر و استاد هر دوی ما در دانشگاه شیراز اقامت کردیم.
استاد ناکاتا همراه همسر و خانواده یکی از پسرانش نزدیک به ده سال در این سیاره ساکن بود. او به دلیل کهولت سن از ریاست مرکز استعفا داده بودو به قول خودش حال که می دید یکی از شاگردان موفقش جانشین اوست بسیار خوشحال بود. استاد ناکاتا در مدت سه هفته مارا با سیاره ، مرکز و افراد شاغل درآن آشنا کرد و این اطلاعات برای استاد که ریاست آنجا را به عهده گرفته بود بسیار قیمتی بود. هرچند قبلا از طریق نرم افزار ها، فیلم ها و عکس ها ارسالی از خیام با این سیاره آشنا شده بودیم ولی اطلاعات استاد ناکاتا چیزی فراتر از آنها بود و همچنین دیدن سیاره از نزدیک در ردک ما از آن بسیار تاثیر گذاشت.
دخترم بگذار از خیام برایت بگویم:
سیاره ای به ابعاد کمی بیش از نصف زمین و با شرایط مداری مشابه زمین نسبت به خورشیدش و دارای 2 ماه با فاصله 180 درجه ای نسبت به هم. روز های آن هم نصف روز های زمین و سال آن 300 روز بود. در این سیاره اثری از کویر دیده نمی شد و دارای مناطق کوهستانی ، استوایی و معتدل بود. سیاره ای زیبا با پوشش گیاهی و تنوع جانوری متفاوت از زمین. البته این تفاوت اساسی نبود و فقط در برخی خصوصیات و شکل ظاهری متفاوت بودند. طبق نظر "گونزالس" ستاره شناس برجسته، عمر آن در حدود 2 تا 3 میلیون سال کمتر از زمین بود. این سیاره سه خشکی مشخص ولی در اتصال با یکدیگر داشت که با سه اقیانوس بزرگ از هم متمایز می شدند.
با کمک و همراهی استاد ناکاتا با مرکز بیشتر آشنا شدیم. مرکز در نیمکره شمالی سیاره در دشتی سر سبز واقع شده بود. و در شمال آن کوه هیمالیا- این نام را ساکنین مرکز برای آن برگزیده بودند- با زیبایی تمام خود نمایی می کرد و در چند کیلومتری جنوب مرکز هم رودخانه زیبایی جریان داشت . جایی که شاید یکی از زیبا ترین مناطق سیاره بود و دارای بخشهای متفاوتی بود از فیزیک و شیمی گرفته تا پزشکی و کشاورزی. البته این مرکز عظیم با تلاشهای بی وقفه استاد ناکاتا و همکارانش در روزگاری که کسی ساکن سیاره نبود به تحقق پیوست و اکنون با دارا بودن بیش از سی بخش اصلی و فرعی تحقیقاتی و وسعتی در حدود ده کیلومتر مربع و با جمعیتی در حدود 300 نفر یکی از بزرگترین مراکز تحقیقاتی خارج از زمین می باشد.
یک ماه از سفر به خیام گذشته بود که جلسه ای با حضور تمام افراد حاضر در سیاره تشکیل شدو استاد ناکاتا ، پدر بزرگت را به عنوان رئیس جدید مرکز معرفی کرد. البته درآن جمع بودند کسانی که استاد را به طور مستقیم و غیر مستقیم می شناختند اما استاد ناکاتا از خصوصیات فردی و علمی و سوابق او گفت و مردم نیز با تشویق ها یشان او را تحسین می کردند.
در تمام مدتی که استاد ناکاتا از پدربزرگت تعریف می کرد او را می دیدم که با خجالت تمام سرش را پائین انداخته بود و وقتی برای سخنرانی رفت خوبیهای خود را منکر شد و همه موفقیت هایش را از الطاف الهی برشمرد. این خصوصیت اش علاوه بر شیفتگی و عطش سیری نا پذیرش برای دانستن بود که مرا شیفته خود کرده بود. او واقعا برای درک بیشتر حقیقت و راز های زندگی و دنیای اطرافش بی قرار بود. علی رغم ظاهر آرامش دلی بی قرار داشت.
استاد در سخنرانی اش ضمن تشکر و قدر دانی از زحمات استاد ناکاتا و بقیه کارکنان مرکز و با ارائه مقدماتی اولویتها و برنامه های کاری در ده سال آینده را تشریح کرد. او او لویتهای کاری را با توجه به تصمیمات گرفته شده در زمین و بررسی های به عمل آمده در خیام بر ایجاد بستر ها و شرایط مناسب زندگی شهر نشینی و در آینده ساخت حد اقل سه شهر بزرگ و با تمام مراکز رفاهی ، خدماتی و اداری و نیز خود کفایی غذایی اعلام نمود.
استاد با اینکه عنوان ریاست مرکز را با خود داشت ولی برای اینکه بیشتر به تحقیقات علمی اش بپردازد کارهای اجرایی و اداری مرکز را به ریچارد هاوکینگ ستاره شناس سپرد. او که 30 سال بیشتر نداشت با همسرش همراه ما به این سیاره آمده بود.
استاد علاقه ای به کارهای مدیریتی نداشت و فقط تحقیق و دانستن او را راضی می کرد. او اگر یک روز موفق نمی شد مطالعه کند یا چیز جدیدی بیاموزد آنروز را از روزهای بد خود می دانست و مرتب بی قراری می کرد.
استاد عمده تلاشش را بر روی تحقیق بر روی تولید و پرورش رقم هایی جدید از گیاهان و غلات خوراکی متناسب با شرایط اقلیمی خیام گذاشته بود. سه سالی بود که بخش کشاورزی مرکز ایجاد شده بود و تلاشهایی را هم در این زمینه انجام شده بود اما اکنون استاد قصد داشت با وارد کردن فعالیت های زیست فناوری با استفاده از علومی مانند مهندسی ژنتیک کاری منسجم و اساسی بر روی این مسئله انجام شود.
با دستور استاد و تلاشهای هاوکینگ در هر بخش کمیته های مختلفی برای طرح های مختلف تشکیل شد تا نیروی کاری در مرکز بر روی طرح های مختلف تقسیم شود و طرح های مختلف در هر زمینه با یکدیگر پیش روند. از آنجائیکه اکثر افراد سیاره از دانشمندان و تحصیل کردگان رشته های مختلف بودند از نظر نیروی انسانی این قابلیت وجود داشت که چند طرح همزمان انجام شود.
بخش زیست فناوری مرکز از دو سال پیش پایه ریزی شده بود ولی با تلاشهای استاد ظرف 6 ماه آمادگی کامل برای اجرای طرح های تحقیقاتی را پیدا کرده بود. در این بخش ما ابتدا با تحقیقات بر روی گونه های مختلف گیاهی ویا جانوری و با شناسایی قابلیت های آنها و کشت ژن های دخیل در این قابلیت ها به دنبال امکان انتقال این ژن ها و در نتیجه خصوصیات خاص به گونه های دیگر از طریق روشهای مهندسی ژنتیک می گشتیم.بخش دیگری که استاد راه اندازی کرد بخش مدیریت پسماندها بود.
دخترعزیزم
روزگاری بود که انسانها اسیر پیشرفت ها و فناوریهای خود شده بودند و راه خلاصی نمی یافتند. روزگاری برخلاف امروز که زباله معنایی ندارد، زباله معضل بزرگ جامعه بشری بود. پسماند ها و زباله های خانگی، صنعتی، اتمی و غیره که محیط زیست بشری را سرشار از آلودگی کرده بود. بشری که جز رفاه و مصرف بیشتر فکر نمی کرد و اینها اساس پیشرفت او را تشکیل می دادند. اما همانطور که خود می بینی روشهای نوین فناوری و زیست فناوری از هنگام تولید تا مصرف و پس از آن ملاحظات زیست محیطی رعایت می شود مواد ساخته شده امروزی همگی به طور مستقیم یا غیر مستقیم به طبیعت بازگشته ویادوباره به مصرف می رسد. اما با توجه به امکانات کم سیاره و مرکز نیاز به این بخش احساس می شد.
بالاخره با تلاشهای بی وقفه استاد و همکاری من واستاد خالد مطوری رئیس بخش کشاورزی مرکزتوانستیم با استفاده ازفنون مهندسی ژنتیک به نوعی گندم دست یابیم که با شرایط آب وهوایی خیام سازگاربود.مادرزمینی به مساحت دو هکتار به طورآزمایشی این گندم را کشت دادیم امامشکلی که داشت میزان کم محصول بود. پس ازسه سال به گندمی دست یافتیم که می توانست در تغذیه انسان مصرف شودو آنرا وارد تغذیه مردم سیاره کردیم ولی باید بیشتر روی آن کار می شد چون ازنظر ارزش غذایی نسبت به گندم زمین در صدکمتری ازمواد پروتینی داشت به همین دلیل به دستور استاددرراستای کشت گندم به تحقیق درجهت بالا بردن ارزش غذایی آن ادامه دادیم.
پنج سال از اقامت ما درخیام می گذشت دراین زمان جمعیت خیام به 500 نفررسیده بودوبالاخره با تلاشهای بی وقفه استادبرنامه شهر سازی آغازومحل اولین شهر در سی کیلومتری شرق مرکزدر کنار دشتی زیبا در پایه کوه هیمالیا تعیین شده بود.مهندسان شهر سازی نقشه بسیار زیبای شهر را تهیه نمودند واستاد هم پس از مشورت با مسئولین در زمین آنرا تائید کرده بود.این شهر برای جمعیتی در حدود ده هزار نفر ساخته می شد و تا دویست هزار نفر هم قابلیت توسعه داشت. با نظر پرسی از ساکنان مرکز قراربراین گردید تا نام ناکاتا به یاد استاد ناکاتا که اکنون چند ماهی بود که ما را ترک گفته و به دیار باقی شتافته بود برای این شهر برگزیده شود.استاد ناکاتا در سن هشتاد و پنج سالگی در اثر بیماری قلبی دنیا را ترک گفت و در گورستان مرکز دفن گردید. مرگ او همه راخیلی متاثر کرد. او برای ما تنها یک رئیس نبود بلکه غمخوار و همیار همه بود و با مهربانی و سعه صدر بالا سعی در رفع مشکلات همه داشت. استاد علی رغم کهولت سنش علاقه وافری به پیاده روی و کوهنوردی د اشت.
در یکی از این راهپیمائیها در صد کیلومتری غربی مرکز به جنگلی با درختان انبوه و سر به فلک کشیده و با گیاهان زیبا و نادر که نظیرش درزمین یافت نمی شد همراه با رودخانه در وسط آن رسیدیم. در این جنگل به نوعی ریسه دار شبیه قارچ توجه ما را به خود جلب کرد.این گیاه به رنگ سبز بود و قادر به فروغ آمایی و به میزان زیادی در تمام سطح جنگل پراکنده بود و حیوانات جنگل هم از آن تغذیه می کردند. به همین دلیل با پیشنهاد و همکاری استاد ناکاتا تحقیقاتی را با همکاری سرگئی باکایف گیاهشناس مرکز آغاز کردیم. مطالعات زیادی برروی آن انجام گرفت و نتایج جالبی به دست آمد، اکنون یکی دیگر از عجایب خلقت پیش رویمان بود. هرچند به عقیده استاد تمام جهان آفرینش یک معجزه است و همگی از عجایب اند اما سرعت تکثیر این گیاه اعجاب انگیز و حیرت آور بود. با تحقیقات انجام شده پی به ارزش غذایی بالای آن بردیم. %45 گیاه را پروتئین،%20 لیپیدهاو%35 آنرا چربیها تشکیل می داند که این به معنی یک منبع عظیم غذایی برای هر جانداری است. وقتی مطالعات را بروری نحوه تولید مثل وتکثیر و نیز نحوه رشد آن معطوف کردیم دریافتیم که این گیاه به علت چرخه حیاتی کوتاهش و نیز نوع تکثیر غیر جنسی اش قادر به رشد سریع وتکثیر باکتری مانند بود. اما هنوز علت اینکه چرا علیرغم این قدرت خارق العاده اش تمام سطح سیاره را نپوشانده است برای ما نا معلوم بود. بر طبق طرحی از استاد تحقیقات برای تامین غذا از این گیاه با همکاری بخش تغذیه مرکز آغاز شد.
کشف دیگری که باعث اعجاب ما و تحول در صنعت غذایی گردید نوعی گیاه با خواص منحصر به فرد بود. گروهی از افرادمرکز که برای کوه نوردی به یکی از قلل نیمه نیمکره شمالی سیاره رفته بودند ، به غار های متعدد و زیبایی برخورد کردند. عده ای از جوانان مرکز تصمیم به غار نوردی گرفتند در این میان جوان جسوری به نام حسن حبیب به قسمت های درونی غار که به علت کمبود اکسیژن و سختی تنفس بقیه از ادامه مسیر باز مانده بودند، رفت. به گفته خودش پس از دوساعت در قسمتی که کمبود اکسیژن به شدت یافته و او را نیز از ادامه مسیر منصرف کرده بود به گیاهی در سطح وسیعی برخورد کرد که با توجه به کمبود اکسیژن عجیب به نظر می رسید.
به پیشنهاد من و تصمیم استاد گروهی از متخصصین مرکزبه ریاست باکایف برای مطالعه بر روی این گیاه عازم آن غار شدند و حدود یک ماه در آن منطقه اقامت کرده و به مطالعه آن پرداختند. آنها هنگام بازگشت با سختی زیاد توانستند مقداری از گیاه و دانه های آن را به مرکز بیاورند. به علت ویژگی های خاص آن مطالعات بر روی این گیاه با مشکلاتی همراه بود و ما مجبور شدیم برای آوردن گیاه چند بار دیگر به آنجا نیرو اعزام کنیم. اما این تحقیقات می توانست بسیار مفید باشد زیرا با توجه به نیاز کم آن به اکسیژن می توانست در صورت دارا بودن ارزش غذایی نیازغذایی مسافران فضایی را در طول سفر بر طرف کند.
در تمام این تحقیقات من و استاد هر دو در کنار هم بودیم. او را بسیار دوست می داشتم واقعا مرد ایده ال من بود. اخلاق بسیار خوب او همه را مجذوب خودش کرده بود. برای خودش چیزی جز کسب علم و معرفت نمی خواست وتوصیه اکیدی بر روی اخلاق حرفه ای داشت بویژه در حرفه خودش به شدت آنرا رعایت می کرد به طوری که تا به طور کامل بر سلامت و کیفیت محصولی مطمئن نمی شد انرا حتی بر روی حیوانات هم آزمایش نمی کرد. اگر کتابهای تاریخ را ورق بزنی روزگارانی را خواهی دید که بشریت در منجلاب بی اخلاقی و ظلم نسبت به خود و طبیعت اطرافش غرق بود و راه فراری نمی یافت. روزگاری که برخی به اصطلاح دانشمندان، ولی به نظر من دستیاران شیطان، با نظریه های خود ساخته و نسبی دانستن همه چیز حتی اخلاق و دین این وجه غالب شخصیت انسانی را از او گرفتند و انسان را به ورطه سقوط کشاندند. روزگاری که علما و دانشمندان بی اخلاق با سلاح علم نه تنها به جان بشریت افتادند بلکه به طبیعت نیز رحم نکرده و به چیزی جز رفاه ومنفعت خود فکر نمی کردند. روزگاری که دستاورد های علمی ابتدا در مراکز نظامی و برای پیشبرد اهداف جنگی و در حقیقت نه برای رفاه انسان بلکه به منظور نابودی او به کار می رفت. روزگاری که دارو ها و مواد جدید وحتی آزمایشات هسته ای بدون در نظر گرفتن طبعات و عوارض آن بر روی انسانهای از نظر آنان دون و زندانیان آزمایش می شد.
دخترم، قدر این روزهای صلح و آرامش را بدان. روزگاری بر بشریت گذشته است که ارزش های انسانی رخت بر بسته جزاصالت سود و منفعت ارزشی بر جامعه حکم نبود. هرچند انسانهای آزاده ای بودند که فریاد بر می آوردند و انسان را از عاقبت این ره نا صواب بیم می دادند ولی در هیا هوی سردمداران زور و ثروت گم بودند. بگذریم از آن روزگارانی که فقط خدا می داند که بر بشریت بینوا چه گذشت.
تلاش بی امانی بود و روزگار پرکاری را پشت سر می گذاشتیم. پس از چهار سال کار مستمر بالاخره در موارد مختلف به نتایج دلخواه رسیدیم. اولین کاری که انجام شد دستکاری ژنتیک بر روی ریسه دار معروف سیاره بود که توانستیم با داخل کردن برخی ژن های جلبکی که نیاز به اکسیژن کمی داشت به نوعی از این ریسه دار دست یابیم که نیاز به اکسیژن کمتری داشت. در نتیجه گیاهی با ارزش غذایی مناسب و سرعت تکثیر بالا و نیاز به اکسیژن کمتر به دست آمد این می توانست تحول عظیمی در مسافرت های فضایی ایجاد کند. همانطور که می دانی مدت زمان زیادی است که بشر توانسته با روشهای زیست فناوری به فناوری تولید زیست گاز و بویژه اکسیژن دست یابد ونیز توانسته است با تولید اکسیژن در سفینه های فضایی نیاز مسافران به اکسیژن را مرتفع کند اما با این گیاه جدید مشکل تغذیه نیز برطرف می شود. جون با توجه به محدودیت اکسیژن در آنها با میزان کم اکسیژن می شد مواد غذایی را در همان سفینه تولید و به مصرف رساند.
کار دیگری که انجام شد و با استقبال بی نظیری همراه بود تولید رقم جدیدی از برنج و گندم متناسب با شرایط سیاره بود. خصوصیت بارز این نوع محصول کوتاه بودن دوره کشت تا برداشت آن بود. به طوری که از زمان کاشت محصول تا برداشت کمتر از یک ماه طول می کشید و نیز در هر فصلی با توجه به شرایط آن رقم مخصوصی قابل کشت بود. ما توانستیم در زمینی به وسعت چند هکتار محصولی با کیفیت و میزان بالا تولیدکنیم و این می توانست نویدی برای کشاورزان باشد و می توانست از فشار زیاد بر روی زمین زراعی بکاهد. البته همان طور که خودت می دانی در این زمان همانند برخی دورانهای گذشته بشر با مشکل قحطی و گرسنگی روبه رو نیست که البته آن هم قصه دراز و دردناک خودش را دارد. اما با این روش با تخریب کمتر مراتع و دشت های طبیعی و تبدیل کمتر آنها به مزارع، محصول مورد نیاز جمعیت زیادی تولید می شود. در این تحقیقات نباید از کار ها و زحمات با ارزش استاد خالد مطوری به راحتی گذشت. تلاشهای باارزش و دانش بالای او در عرصه کشاورزی نوین راه گشای ما در این مسیر بود.
نوه عزیزم،
پدر بزرگت همانطور که می دانی علاوه بر تحقیقات علمی اش کتابهای فراوانی هم نگاشته و در تهیه بسیاری از نرم افزار های مربوطه شریک بوده است اما هیچ گاه حاضر نشد نامش بر روی یک کشف یا اختراع یا محصولی گذاشته شود و همواره اساتید ، دوستان و مشاهیر را برای این کار انتخاب می کرد.
حتما کتابهای فراوانش را خوانده ای، کتابهایی مانند تاریخچه زیست فناوری، فناوری زیست فضا، اصول و مبانی زیست فضا، که این را با همکاری استاد ناکاتا نگاشته است و یا کتابهایی در مورد اخلاق حرفه ای همانند اخلاق در علوم جدید و یکی از بهترین کتابهایش از نظر من تاریخچه اخلاق در علم و در اواخر عمرش شروع به نگارش کتابی در مورد زندگی و کارهای استاد ناکاتا با همکاری پسرش کرده بود که عمرش کفاف نداد و من قصد دارم آنرا به اتمام برسانم.
در یکی از روز های دهمین سال ورودمان به خیام وقتی از کوه هیمالیا بالا می رفتیم به غار جدیدی رسیدیم استاد علی رغم توصیه های دیگران تصمیم به ورود به غار گرفت ما هم همگی همراه او درون غار رفتیم. منظره زیبایی داشت. دریاچه ای در کف غار با تعدادی آبزی قرار داشت و قندیل های سنگی از سقف آن آویزان بود. چند متری بیشتر نرفته بودیم که استاد بر اثر لغزش سنگی در زیر پایش سر خورد و به درون آب افتاد. با زحمت زیاد او را از آب بیرون آوردند. دمای آب بسیار پائین بود و این باعث شوک استاد شده بود. به زحمت او را به مرکز رساندیم و در بیمارستان مرکز بستری شد. اما به علت جراحات و شوک وارده در اثر سقوط در آب بدنش تحمل نکرد و جان به جان آفرین تسلیم نمود و ما را برای همیشه در سوگ خود باقی گذاشت. باشد که خداوند از او راضی گردد و روحش شاد باد.
پایان
نوشته: سید محمد باقرآقایی
تهران، 1385 ،
کلمات کلیدی:
